ماه فروردین: ماه قنات شویی

بهار مختاریان
http://anthropology.ir/node/4488

فروردین برگرفته از fravaši است که در اوستا به ارواح درگذشتگان نیکوکارو پارسا اطلاق می شود. اینان روح پارسایان را پس از مرگ راهنمایی می کنند. لومل (Lommel) ریشه ی این واژه را از *fra-vrti می داند که به معنی «تصمیم درست» است. در منابع زرتشتی فروشی ها به مینوی بد تعلق ندارند و بار دینی به خود گرفته اند. اما بیلی (Baily) آن را از *par-var می داند به معنی «نیروی دفاعی» و همین جنبه ی جنگنده ای آنها را نشان می دهد و با واژه ی «گرد (gord)» هم ریشه است. جالب اینجاست که ریشه ی هند و ایرانی var (*par-var) به معنی «گزینش» یک اصطلاح تخصصی برای گزینش تصمیم یک جنگجوست که سرسپرده ی سرور خود است و بعدها در دین زرتشتی چون بسیاری دیگر از مفاهیم تحول معنایی یافته است. یشت سیزدهم در اوستا در ستایش فروشی هاست. آنان یاران اهورا مزدا در آفرینش جهانند و هنگام جنگ به یاران اهورامزدا و باورمندان پیروزی می بخشند. در بند 49-51 همین یشت گفته می شود که فروشی های دلاور خوب مقدس را می ستاییم که از خان خود برای همسپته مئیذیه به پرواز در می آیند و ده روز با هم در آنجا می چرخند تا بدانند چه کسی آنها را می ستاید، چه کسی شادمان می شود و برایشان با دستان بخشنده، با قربانی، شیر و غذا می آورد. چه کسی نامشان را می خواند و از میان مردم کدام روح خوانده می شود و به او آن قربانی بخشیده می شود. با این کار برای او غذای جاودان همواره آماده باشد. با این مختصر می توان تصور کرد که مراسمی که در این گاهنبار برگزار می شده است، آیینی بسیار کهن را نمایش می دهد و کم کم با جشن سال نو ادغام شده است. در زند اوستا گفته می شود که در پنج روز آخر سال تا پنج روز در ماه فروردین (بر روی هم 10 روز) اورمزد دوزخ را خالی می کند و ارواح رها می شوند، این که آنها به کجا بازگردند در دست خویشان آنهاست. در این پنج روز ادعیه ی خاصی خوانده می شود (Benfey, 1836:152). بازمانده ی چنین باوری را در مراسم پایان سال حتی در چهارشنبه سوری می توان دید و من در نوشته ای درباره ی مراسم چهارشنبه سوری نمایش آیینی بازگشت مردگان بر زمین را در عمل قاشق زنی و پوشیده بودن صورتشان نشان دادم (رجوع کنید به http://www.anthropology.ir/node/1130 ). به طور خلاصه می توان ادعا کرد که اگرچه شواهد بسیاری از نیاپرستی در فرهنگ ایرانی باقی نمانده است ولی تاثیر چنین باوری را در بسیاری از اعمال و رفتارهای مربوط به خویشاوندان نسبت به مردگان می توان دید.
نام فروشی ها در گاهشماری فارسی باستان نیست و برابرِ این ماه که تنها یک بار در کتیبۀ بیستون آمده است،…یوستی، این نام را «[ماه] پاکسازی قناتها» ترجمه می کند.به نظر می رسد که سیستم قنات در فرهنگ ایرانی اهمیت بسیار داشته است، و قرار دادن ماهی برای رسیدگی به آن چندان شگفت انگیز نیست. معمولا در تاریخ اقوام کهن یکی از عوامل سقوط یک تمدن را توجه نکردن به سیستم آبیاری، آب رسانی و تقسیم بندی آن می پندارند. پس شاید نام ماه فارسی باستان بازمانده ی چنین تصوری در حفظ و نگاه داری قنات بوده است.