تاریخ ادیان پیش از اسلام در ایران

از برگه گروه تاریخ و فرهنگ ایران زمین-فیسبوک

۱– آیین مغان
قبل از ظهور زردشت، یعنى پیش از پادشاهى مادها، بومیان غیر آریایى ایران، دینى داشتند که آیین مغان نامیده مى شود. کلمه مغ (مگوش ) در زبان قدیم ایران به معناى خادم بوده است . به نظر مى رسد مغان سکنه بومى ایران بوده اند و مانند دراویدیان هندوستان، پس از ورود آریاییان سرزمین خود را تسلیم آنان کرده اند. واژه المجوس که در زبان عربى به زردشتیان اطلاق مى شود، از همین کلمه مگوش مى آید.
برخى از پژوهشگران معتقدند که دوگانه پرستى یعنى ایمان به خداى خیر و خداى شر در دین زرتشتى، از مغان قدیم ایران آمده است زیرا در کتاب گاتها که قدیمترین بخش اوستا و داراى صبغه ایرانى است، چیزى در مورد دو گانگى یافت نمى شود، ولى از کتابهاى تاریخى بر مى آید که مغان قدیم دو گانه پرست بوده اند. مغان به رستاخیز نیز ایمان داشتند.

۲– مهرپرستى
به عقیده مهرپرستان ، خداى مهر روزى به صورت انسانى در یک غار ظهور کرد و شبانانى که در آن مکان به چرانیدن گوسفند مشغول بودند، به وى ایمان آوردند. آنگاه خداى مهر، گاو نرى را کشت و خون او را بر روى زمین افشاند. هر جا که قطره اى از خون او افتاد، سرسبز و بارور شد. وى پس از چند سال به آسمان رفت و روان او پیوسته براى کمک به بندگان خود در زمین آماده است.
از آنجا که به عقیده مهرپرستان، خداى مهر در آغاز در غارى ظاهر شد، آنان معابد خود را در غارها مى ساختند و درون آن به پرستش مهر مى پرداختند. برخى از آن معابد متروکه اکنون در بخشهایى از اروپا یافت مى شود. گفته مى شود بسیارى از اعتقادات و آیینهاى مسیحیت از مهرپرستى گرفته شده است.

۳– دین زرتشت
هنگامى که چند قرن بر ورود آریاییان به ایران گذشت این قوم اندک اندک به شهر نشینى روى آوردند و این مساله در جهان بینى ایشان تاثیر گذاشت .
در آن روزگار انسان اصلاح گرى بر خاست و آریاییان را که خواستار ترک خرافات قدیم بودند، به آیین تازه اى دعوت کرد. این پیامبر، زرتشت نام داشت . وى مدعى بود آیین خود را از آهورمزدا دریافت کرده تا جهان را از تیره گیها پاک کند و آن را به سوى نیکى و روشنایى رهنمون شود.
زرتشتیان به نامهایى چون گبر و مجوسى و پارسى خوانده مى شوند. کلمه «گبر» در زبان سریانى به معناى کافر از جانب دیگران به آنان اطلاق گردیده و واژه «المجوس» در قرآن کریم (حج :۱۷) در کنار پیروان ادیان دیگر یافت مى شود. اکثر علماى اسلام زرتشتیان را اهل کتاب دانسته اند. آیین زرتشت حدود یک قرن قبل از میلاد تحول یافت و آن صورت تحول یافته را آیین مزدیسنى مى نامند. مزدیسنا در لغت به معناى ستایش مزدا است. زردشت، زرتشت، زرادشت، زراتشت، زردهشت از واژه «زرثوشتر» (Zarathushtra) در گاتها مى آید که طبق نظریه صحیحتر، معادل زرد اشتر یعنى دارنده شتر زرد است. نام پدرش «پوروشسب» یعنى دارنده اسب پیر، نام مادرش «دغدو» یعنى دوشنده گاو ماده و نام خاندان وى «سپیتمه» یعنى سپید نژاد بود.
طبرى مورخ مشهور اسلام و پیروان او زردشت را از فلسطین مى دانند و مى گویند وى از آنجا به ایران آمده است ، اما قول صحیح و معروف آن است که وى ایرانى و اهل آذربایجان بوده است و محل برانگیختگى او را کوهى نزدیک دریاچه ارومیه مى دانند.
درباره زمان زردشت نیز اختلاف است و زمان وى حتى به ۶۰۰۰ سال قبل از میلاد نیز برده شده است . اما بر اساس نظریه مشهور، وى در سال ۶۶۰ قبل از میلاد به دنیا آمد و در ۶۳۰ قبل از میلاد (در سن ۳۰ سالگى ) به پیامبرى مبعوث شد. وى در سال ۵۸۳ ق .م در سنن ۷۷ سالگى در آتشکده اى در بلخ (افغانستان ) توسط لشکر قومى مهاجم به شهادت رسید.
برخى او را با زمان ویشتاسب پدر داریوش هخامنشى برابر دانسته اند. از سوى دیگر از نظر تاریخى مسلم است که ویشتاسب نه یک پادشاه، بلکه استاندارى بوده است.
احترام به آتش به عنوان یکى از مظاهر خداى روشنایى و افروخته نگه داشتن آن و انجام مراسمى خاص در اطراف آن در معابدى به نام آتشکده، مشخص ترین ویژگى این آیین است . همچنین آبادانى، کشاورزى دامدارى و شهرنشینى مورد ستایش قرار گرفته است. احترام به حیوانات، مخصوصا سگ و گاو، همچنین خوشرفتارى با مردم نیز جایگاهى ویژه دارد. برخى از آداب و رسوم سرزمین ما از قبیل مراسم چهارشنبه سورى و سوگند خوردن به روشنایى چراغ، با تعالیم زردشتى ارتباط دارد. کتاب آسمانى زردشتیان اوستا نام دارد که به معناى اساس و بنیان و متن است. خط اوستایى در دوره ساسانیان (۲۲۶ – ۶۴۱ م) پدید آمد و اوستا که قبلا در سینه ها بود، به آن خط کتابت شد و به قولى، این کار پس از ظهور اسلام صورت گرفته است. زردشتیان و پژوهشگران بر این مساله اتفاق دارند که اوستا در اصل بسیار بزرگتر بوده است که به عقیده برخى روى ۱۲۰۰۰ پوست گاو نوشته بود. اوستاى کنونى داراى ۸۳۰۰۰ کلمه است و احتمالا اصل آن داراى ۳۴۵۷۰۰ کلمه (یعنى چهار برابر) بوده است. طبق آیین زردشت دوره کهن کنونى جهان ۱۲۰۰۰ سال است. خداى نیکى مدت ۳۰۰۰ سال بر جهان حکمرانى مى کرد و در این مدت خداى بدى در تاریکى به سر مى برد. پس از این مدت خداى بدى از تاریکى بیرون آمد و با خداى نیکى روبرو شد. خداى نیکى به وى ۹۰۰۰ سال مهلت داد که با او مقابله کند. وى اطمینان داشت که سرانجام خود او به پیروزى خواهد رسید. پس از ۳۰۰۰ سال زردشت آفریده شد و از این زمان به بعد توازن قوا به نفع خداى نیکى گرایید و به سیر صعودى خود ادامه داد.

۴– مانی
مانویت در فاصله میان ظهور مسیحیت و اسلام پدید آمد و در مدت کوتاهى فراگیر شد و پیروانى پرشور و با اخلاق گرد آورد. این ترکیبى است از اعتقادات صابیان، بوداییان ، زردشتیان و مسیحیان. اصول عرفانى و انسانى این آیین به گسترش آن شتاب داد و آن را در شرق تا چین و در غرب تا مرکز اروپا پیش برد. حاکمان ایران و روم و سرزمینهاى دیگر با مانویان از در خصومت در آمدند و دسته دسته آنها را کشتند و سرانجام، محکمه تفتیش اروپا آخرین گروه مانویان را در سیزدهم میلادى نابود کرد.
مانى در یک خانواده ایرانى در شهر بابل به سال ۲۱۶ م متولد شد. پدرش ‍ «پاتک» نامیده مى شد که از همدان به بابل رفته و آیین صابیان را پذیرفته بود.
مانى در سال ۲۲۸ م ادعاى رسالت کرد. وى به سال ۲۴۳ م هنگام تاجگذارى شاپور اول نزد او آمد و وى را به دین خود دعوت کرد. شاه از او استقبال کرد او نیز کتابى به پهلوى ساسانى نوشت و آن را شاپورگان نامید. وى براى تبلیغ دین خود به آسیاى میانه نیز سفر کرد و پس از بیست سال در زمان بهرام اول ساسانى به ایران بازگشت. این پادشاه با مانى دشمنى کرد و او را در سال ۲۷۴ م کشت . پیروان مانى پس از او مانویت را تبلیغ کردند و حتى آن را به قسمتهایى از اروپا و چین گسترش دادند. بیشتر مانویان در آسیاى میانه بودند. این آیین بر اثر فشار زردشتیان و مسیحیان ضعیف شد و پس از چندى با گسترش اسلام تقریبا از میان رفت.
برخى از نهضتهاى ملى ایرانیان در قرون نخست اسلام از مانویت الهام مى گرفت همچنین برخى زندیقان قرون نخست اسلام گرایشهاى مانوى داشتند.

۵– مزدک
بحرانهاى اجتماعى در پدید آمدن باورهاى دینى نقش مهمى دارند و دینهایى که در زمان و مکانى بحرانى تاسیس مى شوند، گسترشى عمومى مى یابند. آیین به شدت اجتماعى مزدک یکى از شواهد این مدعاست. فردوسى در شاهنامه هنگام سخن گفتن از پادشاهى قباد، شرح مفصلى از ظهور مزدک مى دهد. وى مى گوید مزدک حکیمى بود که مردم را در زمان تنگى برانگیخت تا به انبار غله هجوم برند و از این راه شهرت وى بالا گرفت. مزدک پسر «بامداد» در زمان قباد (۴۸۸-۵۳۱ م) از میان دانایان و دانشمندان از شهر مازیارا در کنار دجله که اکنون کوت العماره خوانده مى شود، برخاست. تاریخ نگاران، حتى آنان که با وى مخالف بوده اند، به خرد و منطق و صفات برجسته او اشاره کرده اند. مى گویند او مردى پرهیزکار بود.
مزدک هیچ گاه ادعاى پیامبرى نداشت و خود را پیرو شخصى به نام بوندوس مى دانست که در حدود سال ۳۰۰ م اصلاحاتى در مانویت پدید آورده بود و در ایران و روم پیروانى داشت.
در شاهنامه فردوسى مى خوانیم که مزدک مردى خردمند و سخنور بود. اندیشه هاى مزدک در کتابى به نام «مزدک نامه» گرد آمده بود که پس از ظهور اسلام به عربى ترجمه شد و قرنها وجود داشت، ولى اکنون یافت نمى شود. آنچه معروف است که وى معتقد به اشتراک جنسى (یگانگی زن و مرد و ضد رسمیت ازدواج) بود، صحت ندارد.

——————————————-
بن مایه ها:
لغت‌نامه دهخدا.
باورهای زروانی در ایران باستان – فرشاد نوروزی.
بنونیست، امیل (۱۳۵۴)، دین ایرانی بر پایهٔ متن‌های مهم یونانی، ترجمهٔ سرکاراتی، بهمن، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
هینلز، جان (۱۳۷۵)، شناخت اساطیر ایران، ترجمهٔ ژالهٔ آموزگار و احمد تفضلی، تهران: نشر چشمه.
«تاریخ ادیان و مذاهب در ایران‌»- «عباس قدیانی»
ادیان بزرگ ایران از آغاز تا کنون – تاریخ ما
tarikhema.org/ancient/8258/ادیان-بزرگ…
ادیان ایران باستان – تاریخ ما
tarikhema.org/ancient/1983/ادیان-ایران…
تاریخ ادیان
http://www.iketab.com/تاریخ ادیان
تاریخ ایران از آغاز تا کنون
http://www.beytoote.com/art/negah-gozashte/iran-history…
اديان ايران باستان و مهمترین آیین های دینی ایرانیان باستان
http://www.beytoote.com/art/negah-gozashte/religions3…
اطلس تاریخ ایران. ناشر دانشگاه تهران. ۱۳۵۰
تاریخ ایران – دکتر خنجی
تاریخ اجتماعی ایران. مرتضی راوندی. تهران، ۱۳۵۴
تاریخ ایران از عهد باستان تا قرن ۱۸، پیگولووسکایا، ترجمه کریم کشاورز، تهران، ۱۳۵۳.
تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، ا.آ. گرانتوسکی – م.آ. داندامایو، مترجم، کیخسرو کشاورزی، ناشر: مروارید ۱۳۸۵
آيين مغان- هاشم رضی http://www.goodreads.com/book/show/1979136._
از آیین مغان تا مکتب جندی شاپور / رضا مهریزی https://youtu.be/7XP5X4H-yAk
کتابنامه:
۱- اوستا.
۲- آلبرى ، سى . آر. سى .، زبور مانوى ، ترجمه ابوالقاسم اسماعیل پور، تهران : انتشارات فکر روز، ۱۳۷۵.
۳- آموزگار، ژاله و تفضلى ، احمد، اسطوره زندگى زردشت ، تهران : نشر چشمه و آویشن ، ۱۳۷۵.
۴- الیاده ، میرچا، آیین گنوسى و مانوى ، ترجمه ابوالقاسم اسماعیل پور، تهران : انتشارات فکر روز، ۱۳۷۳.
۵- اوشیدرى ، جهانگیر، دانشنامه مزدیسنا، تهران : شرکت نشر مرکز، ۱۳۷۱.
۶- بویس ، مرى ، تاریخ کیش زرتشت ، ترجمه همایون صنعتى زاده ، تهران : انتشارات توس ، ۱۳۷۴.
۷- تقى زاده ، سید حسن ، مانى و دین او، (با ضمائم )، تهران : انجمن ایران شناسى ، ۱۳۴۷.
۸- حکمت ، على اصغر، تاریخ ادیان ، تهران : انتشارات ابن سینا، ۱۳۴۵.
۹- خسروى ، خسرو، مزدک ، تهران : ۱۳۵۹.
۱۰- رئیس نیا، رحیم ، از مزدک تا بعد، تهران : انتشارات پیام ، ۱۳۵۸.
۱۱- زرین کوب ، عبدالحسین ، در قلمرو وجدان ، تهران : انتشارات سروش ، ۱۳۷۵.
۱۲- زنر، آر. سى .، زروان ، ترجمه تیمور قادرى ، تهران : انتشارات فکر روز، ۱۳۷۴.
۱۳- زنر، آر. سى .، طلوع و غروب زردشتى گرى ، ترجمه تیمور قادرى ، تهران : انتشارات فکر روز، ۱۳۷۵.
۱۴- طاهر رضوى ، س . م .، پارسیان اهل کتابند، ترجمه م . ع . مازندى ، بمبئى ، انجمن ایران لیک ، ۱۹۳۶.
۱۵- کریستنسن ، آرتور امانوئل ، سلطنت قباد و ظهور مزدک ، ترجمه احمد بیرشک ، تهران : کتابخانه طهورى ، ۱۳۷۴.
۱۶- گیمن ، دوشن ، دین ایران باستان ، ترجمه رؤ یا منجم ، تهران : انتشارات فکر روز، ۱۳۷۵.
۱۷- ناس ، جان بى .، تاریخ جامع ادیان ، ترجمه على اصغر حکمت ، تهران : انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى ، ۱۳۷۰.
۱۸- ورمازرن ، مارتن ، آیین میترا، ترجمه بزرگ نادرزاد، تهران : نشر چشمه ، ۱۳۷۲.
۱۹- ویدن گرن ، گئو، دینهاى ایرانى ، ترجمه منوچهر فرهنگ ، تهران : انتشارات آگاهان ایده ، ۱۳۷۷.
۲۰- هیوم ، رابرت اى .، ادیان زنده جهان ، ترجمه عبدالرحیم گواهى ، تهران : دفتر نشر فرهنگ اسلامى ، ۱۳۷۲.