تثلیت اهورایی

از گروه تاریخ و فرهنگ ایران زمین-فیسبوک

ایزد بُرز یا آپام نپات یا اپومن:

آپام نپات که به نام اپومن و ایزد بُرز نیز خوانده شده‌است، از ایزدان کهن در اساطیر مردمان هندوایرانی از جمله مردمان آریایی است آپام نبات در وداها به معنای خدای آب ها آمده و در اوستا با عنوان ایزد ناف آب‌ها از وی یاد شده‌است. او ایزد آب‌های زمینی٬ رودها٬ دریاچه‌ها٬ دریاها و اقیانوس ها است.

در گاه شمار کاپادوسی هشتمین ماه به نام اپومن نامگذاری شده است، و از این جهت او را با نپتون رومی و پوزئیدون یکسان دانسته اند، در گاهشماری کنونی ایران نیز هشتمین ماه از سال به نام ایزد اپام نپات یا ایزد آپ یا آبان برگزیده شده است.

ایزد آپام نپات یا بُرز یکی از سه خدای بزرگ پیش از آیین زرتشتی، که لقب اهورا داشته و دارد این خود گویای مقام او است در زامیاد یشت، اپام نبات چون ایزدی بلند بالا و دادرس دادخواهان یاد شده و به او صفت تیز اسب داده شده ‌است.

نام اصلی این ایزد آپام نپات یا برز پیش از آمدن آیین زرتشت، «اهورابُرزانت» بوده است و یکی از خدایان سه گانه آیین کهن آریایی به شما می آمده که با آمدن آیین زرتشت به جهت یگانه ساختن اهورامزدا(خدای سرور)، لقب اهورا از او سلب گشته و نقش آن کمرنگ شده و قدرت و جایگاهش به ایزد بانویی به نام آناهیتا داده شده و اهورابرزانت به حاشیه رفته است، در برخی متون زرتشتی نام او «اهواربُرزانت» ثبت گشته است.

ایزد میثره یا میترا یا مهر:

مهر، میترا یا میثِره، از ایزدان باستانی هندوایرانی پیش از روزگار زرتشت است، که معنای پیمان و دوستی و خورشید نیز می‌دهد و نماد او خورشید است پس از آمدن زرتشت یکی از ایزدان یا فرشتگان آیین مزدیسنا گردید. نیروهای طبیعت و زاستار مانند خورشید و ماه و ستارگان و آتش و خاک و باد و آب که برای ستایش آریاییان بوده‌است. خدایانی را هم که نشانهٔ نیروهای طبیعت بوده‌اند «دئوه» می‌خوانده‌اند در میان این خدایان برتر از همه ایندرا بوده‌است که اژدهاکش و پروردگار تندر و آذرخش و برق و جنگ به‌شمار می‌آمده‌است. این خدا با این نام در میان آریاهای ایران آن روایی را که میان هندوان می‌داشت نیافت نزد ایرانیان آشکارا پرستش میترا (مهر) جای آن را گرفت و ایندرا رفته‌رفته و به ویژه از زردشت در ردیف دیوان پس زده شده درآمد ایندار در هند دیوی مقدس هست، اما پس از زرتشت در ایران به اندردیو یکی از شش دیو برتر تبدیل گشته است.

آسورا ها یا آهورا ها و دئواها یا دیوها، آسورا ها به جنبهٔ معنوی و دیوها به جنبهٔ مادی زندگی مربوط می شدند. پس از این جدایی هندی ها آسورا ها را از مقام خدایی انداخته و بر دیوها تکیه کرده اند ولی ایرانی ها مقام اهوراها را بالا برده و مقام دیوها را تنزل داده اند بر اثر این دگرگونی تعدادی از صفات ایندرا که دیو بوده، به اهورامیثر منتقل شده است، و میترا به «اهورامیثر» خوانده شد.

اورمزد یا هرمزد یا مزدا:

اهورامزدا مركب از واژه هندوايراني اهورا و اوستايي مزدا به معني «سرور» و «فرمانروا» و «دانا» است اين نام مركب كه در اوستا به صورت «اهورمزدا» آمده است ، در متن هاي پهلوي به اورمزد و هرمزد و هرمز مبدل شده است يشت ها با اين كه بخشي از اوستاي متاخر است.

اهورابُرزانت و اُکیانوس(اقیانوس):

با به حاشیه رفتن اهورابرزانت، و جایگزینی آناهیتا تثلیت کهن از بین رفت، در یونان باستان نیز چنین جایگزینی به مرور صورت گرفته، تایتانی به نام اکیانوس(اقیانوس) ایزد بزرگ آب ها و دریاها جای خودش را به پوزئیدون ایزد جدید می دهد و پس از آن انحصارا به ایزد اقیانوس(ایزد آب های بی کران جهان) تبدیل می شود، واژه اقیانوس در زبان فارسی برگفته شده از نام این ایزد باستانی یونان هست، شاید بشه برای اهورابرزانت نیز چنین سرنوشتی را تصور کرد که پس از آمدن آناهیتا او انحصارا به ایزد اقیانوس ها تبدیل شده است.

خدایان سه گانه باستانی آریایی در تطبیق با خدایان یونانی:

ایرانی (تثلیت سه گانه اهورایی: اورمزد، بُرز، میترا):

1- اهورامزدا (سرور و فرمانروا)

2- اهورابُرزانت (ایزد آب ها و دریاها)

3- اهورامیثر (نماد خورشید و نیروهای طبیعت)

یونانی (تثلیت سه گانه هلنی):

1- زئوس (سرور، خدای خدایان)

2- پوزئیدون (ایزد آب ها و دریاها)

3- هادس (ایزد جهان زیرین و مردگان)

تطبیق ایزدان ایرانی و ایزدان و تایتان های(دیوهای) یونانی:

خائوس (خدای ازلی هلن) = زروان (خدای ازلی ایرانیک)

گایا (ایزد زمین) = زامیاد (ایزد زمین)

اورانوس (ایزد آسمان) = اَسومن (ایزد آسمان)

سلنه (ایزد ماه) = ماونگهه (ایزد ماه)

هلیوس (ایزد خورشید) = هئور (ایزد خورشید)

آئولوس (ایزد باد) = وای یا وایو (ایزد باد)

اریس (ایزد جنگ) = ورثرغنه (ایزد جنگ)

اکیانوس (ایزد اقیانوس) = اهورابرزانت (احتمالا ایزد اقیانوس)

پروتئوس (ایزد رودخانه و چشمه) = تیشتر (ایزد چشمه ها و باران)

پوزئیدون (ایزد دریاها و آب ها) = آناهیتا (ایزد دریاها و آب ها)

و دیگر خدایان….

جالب توجه هست اکثر واژگانی که ما امروزه به کار میبریم برگفته شده از نام ایزدان باستانی آریایی هاست، برای مثال واژه زمین برگفته شده از ایزد زامیاد یا آسمان برگفته شده از ایزدی به نام اسومن، آب برگفته شده از آپام نپات، خورشید برگفته شده از ایزد هئور، یا هور و امروزه خور و خورشید، زمان برگفته شده از خدای زمان زروان، ماه برگرفته شده از ماونگهه که در زبان انگلیسی هم moon تلفظ میشه، ایزد وای یا وایو که ایزد باد هست در انگلیسی wind تلفظ می شود